शेजो न्यूज ॲण्ड व्ह्यूज

रविवार, १९ मार्च, २०१७

विनोदवीर- किशोर नांदलस्कर

विनोदवीर

‘नवरे सगळे गाढव’ चित्रपटात त्यांच्या वाटय़ाला अगदी छोटा प्रसंग आला होता. पण तो प्रसंगही त्यांनी आपल्या अभिनयाने व खास शैलीत असा काही रंगवला की विनोदसम्राट साक्षात शरद तळवलकरही त्यांच्याकडे एक क्षण पाहात राहिले आणि त्यांनी शाबासकीची थाप त्या अभिनेत्याच्या पाठीवर मारली. तळवलकर यांच्याकडून कौतुकाची थाप मिळविलेले ते ज्येष्ठ अभिनेते किशोर नांदलस्कर आजच्या ‘पुनर्भेट’चे मानकरी आहेत.

‘पुनर्भेट’च्या निमित्ताने गप्पांच्या ओघात नांदलस्कर यांनी वरील किस्सा सांगितला. त्या आठवणीत रमताना ते म्हणाले, ‘नवरे सगळे गाढव’ हा चित्रपट जवळपास पूर्ण झाला होता. शरद तळवलकर, पद्मा चव्हाण अशी मोठी कलाकार मंडळी त्यात होती. त्या चित्रपटात मला अगदी छोटीशी म्हटली तर नगण्य भूमिका मिळाली. त्यात एक प्रसंग असा होता. तळवलकर यांचे मयताच्या सामान विक्रीचे दुकान असते. मी त्या दुकानात जातो. तळवलकर ‘हं, मयताचे आडनाव काय?’ असा प्रश्न मला करतात. मी त्यांना ‘खरे’ असे उत्तर देतो. त्या वेळी मी ‘पण खऱ्याला तर मरण नसतं ना’ असं एक पदरचं वाक्य टाकलं आणि एक क्षणभर तळवलकर माझ्याकडे पाहात राहिले. त्यांनी त्यांच्या शैलीत मला उत्तर दिले आणि तो प्रसंग तिथेच संपला. माझ्या त्या पदरच्या वाक्याने शरद तळवलकर खूश झाले आणि त्यांनी मला शाबासकी दिली. माझ्या अभिनय प्रवासातील तो पहिला चित्रपट होता. तळवलकर यांच्यासारख्या दिग्गज अभिनेत्याकडून माझे झालेले कौतुक मी अद्यापही विसरलेलो नाही, माझ्यासाठी तो आशीर्वाद आहे...

किशोर नांदलस्कर यांचे मूळ गाव खारेपाटण तालुक्यातील शेजवली. त्यांचा जन्म मुंबईचाच. मुंबईत लॅमिंग्टन रस्ता, नागपाडा, घाटकोपर आणि अन्य काही भागात त्यांचे लहानपण गेले. ‘न्यू इरा हायस्कूल’ आणि ‘युनियन हायस्कूल’ येथे त्यांचं शालेय शिक्षण झालं. किशोर नांदलस्कर यांना अभिनयाचा वारसा त्यांचे वडील खंडेराव यांच्याकडून मिळाला होता. त्या काळात त्यांनी नाटकांमधून स्त्री भूमिका केल्या होत्या. केशवराव दाते यांच्या नाटक कंपनीत तसेच अन्य काही नाटकांमधून त्यांनी काम केले होते. पुढे अभिनयाला रामराम करून खंडेराव यांनी काही काळ ‘ज्युपीटर’ गिरणीत नोकरी केली. गिरणीत काम करत असतानाच ते आंतरगिरणी तसेच कामगार नाटय़स्पर्धेतही नाटकं बसवायचे. त्या वातावरणातच नांदलस्कर लहानाचे मोठे झाले. त्यामुळे अभिनयाचं वेड त्यांना लागलेलं होतंच.

एक दिवस त्यांनी वडिलांना मलाही नाटकात काम करायचे आहे, असं सांगितलं. वडिलांनीही होकार दिला आणि १९६०-६१ च्या सुमारास रंगभूमीवर सादर झालेल्या ‘आमराई’ नाटकात त्यांना काम करण्याची संधी मिळाली. ती आठवण सांगताना ते म्हणाले, माझी अगदीच नगण्य भूमिका होती. माझ्या वाटय़ाला जो प्रसंग आला होता त्यात मला फक्त ‘बाप्पा’ अशी हाक मारायची होती. घाटकोपर येथे एका वाडीत ते नाटक झाले. मी रंगमंचावर प्रवेश केला आणि मला दरदरून घाम फुटला. ‘बाप्पा’ हा एक शब्दही माझ्या तोंडून निघाला नाही. सहकलाकार अरे बोल, बोल असं सांगत होते. प्रेक्षकांमधूनही हुर्यो उडवली गेली. तो माझ्यासाठी एक ‘धडा’ ठरला. अभिनय हा वाटतो तितको सोपा नाही हे मला कळलं. मी त्या वेळी जरी नापास झालो असलो तरी पुढे काम करत करत, अनुभवातून शिकत गेलो. ‘मुंबई मराठी साहित्य संघा’त सादर होणारी अनेक नाटकं, त्यातील कलाकारांचा अभिनय पाहिला. त्यातून जे मिळत गेलं ते टिपलं आणि माझ्यातील अभिनेता घडवत गेलो. त्याच काळात ‘कलाकिरण’ ही संस्था काढली. वसंत जाधव यांनी लिहिलेली छोटी छोटी नाटकं केली. घाटकोपर येथील ‘सवरेदय रुग्णालया’च्या आवारात रुग्णांसाठी श्रीराम इंदूलकर यांच्या सहकार्याने काही नाटकंकेली. त्याच काळात एका कंपनीत काही वर्षे नोकरीही केली. नोकरी सांभाळून नाटक सुरूच ठेवलं होतं. लोकनाटय़ लेखक शरद निफाडकर यांच्या ‘विठ्ठल फरारी’, ‘नथीतून मारला तीर’, ‘सुंदरा मनामध्ये भरली’ आदी नाटकं केली. त्याच सुमारास म्हणजे १९८० मध्ये दूरदर्शनच्या ‘गजरा’, ‘नाटक’ आणि अन्य कार्यक्रमांतून सहभागी झालो होतो. यातून हळूहळू माझं नाव झालं, लोक ओळखायला लागले.

नांदलस्कर यांनी आत्तापर्यंत सुमारे ४० नाटके, २५ हून अधिक मराठी व हिंदूी चित्रपट आणि २० हून अधिक मालिकांमधून काम केले आहे. ‘नाना करते प्यार’ हे त्यांनी व्यावसायिक रंगभूमीवर काम केलेले शेवटचे नाटक. ‘सारे सज्जन’, ‘शेजारी शेजारी’, ‘हळद रुसली कुंकू हसले’ आणि इतर काही चित्रपट त्यांच्या नावावर जमा आहेत. ‘विच्छा माझी पुरी करा’ हे नाटक नव्याने पुन्हा रंगभूमीवर सादर झालं. त्याचं दिग्दर्शन पुरुषोत्तम बेर्डे यांचं होतं. या नाटकातील ‘राजा’ची भूमिका तसेच दिलीप प्रभावळकर यांनी लोकप्रिय केलेले ‘वासूची सासू’ हे नाटकही नव्याने रंगभूमीवर सादर झालं. यात प्रभावळकर यांची भूमिका नांदलस्कर यांना साकारायची संधी मिळाली. दोन्ही भूमिका नांदलस्कर यांनी खास त्यांच्या शैलीत सादर केल्या. व्यावसायिक रंगभूमीवर नांदलस्कर यांनी ‘चल आटप लवकर’, ‘भ्रमाचा भोपळा’, ‘पाहुणा’, ‘श्रीमान श्रीमती’, ‘भोळे डॅम्बीस’, ‘वन रूम किचन’ आदी नाटकांमधून प्रेक्षकांना पोट धरून हसवलं.

महेश मांजरेकर यांच्या ‘वास्तव’ चित्रपटातून नांदलस्कर यांचा बॉलीवूडच्या रुपेरी पडद्यावर प्रवेश झाला. ‘जिस देश में गंगा रहता है’ (गोविंदा), ‘तेरा मेरा साथ है’ (अजय देवगण), ‘खाकी’ (अमिताभ बच्चन) यांच्याबरोबर काम करायची संधी त्यांना मिळाली. ‘चाल जाए पर वचन न जाए’, ‘ये तेरा घर ये मेरा घर’, ‘हलचल’, ‘सिंघम’ या हिंदी चित्रपटांतही त्यांची भूमिका होती. इतकी वर्षे काम करूनही छोटय़ा छोटय़ा भूमिकाच मिळत गेल्या. लक्षात राहील अशी मोठी आणि विशेष भूमिका साकारायची संधी मिळाली नाही, याची कधी खंत वाटते का?, या प्रश्नाला उत्तर देताना नांदलस्कर यांनी सांगितलं, माझ्या बरोबर काम कोण करतंय, माझी भूमिका किती आहे याचा विचार मी कधीही केला नाही. कोणतीही भूूमिका ही लहान नसते. ‘वन रूम किचन’मधील ‘पितळे मामा’, ‘पाहुणा’मधील ‘नेने’, ‘विच्छा माझी पुरी करा’मधील ‘राजा’असो किंवा आणखीही अन्य भूमिका असोत. माझ्या वाटय़ाला आलेली प्रत्येक भूमिका मी जीव ओतून केली. त्यामुळे लांबी-रुंदीच्या दृष्टीने त्या फार मोठय़ा नसल्या तरीही प्रत्येक भूमिकेवर मी माझी छाप पाडली, माझ्या अभिनय शैलीत ती साकारली आणि म्हणूनच आजही मी प्रेक्षकांच्या लक्षात आहे. ‘हुंटाश’ (यात माझी एकदम वेगळी भूमिका आहे), ‘मिस यू मिस’, ‘कंदीलगाव’ हे माझे आगामी चित्रपट आहेत.

पत्नी लक्ष्मी आणि तीन विवाहित पुत्र, सुना, नातवंडे असा त्यांचा परिवार. गेल्या वर्षी अचानक दम लागणे, छातीत धडधडणे असा शारीरिक त्रास त्यांना सुरू झाला. नाटक, चित्रपट आणि मालिकांमध्ये व्यग्र असलेल्या नांदलस्कर यांनी त्याकडे सुरुवातीला दुर्लक्ष केले. पण असह्य़ झाले तेव्हा डॉक्टरांकडे जाण्यावाचून पर्यायच नव्हता. वैद्यकीय तपासण्यातून हृदयविकार, मधुमेह असल्याचे समोर आले. यातून माझी ‘बायपास’ झाली. ‘पेसमेकर’ बसवला गेला. हिंडणे-फिरणे, काम करणे यावर बंधनं आली. त्यामुळे सध्या काही काळ विश्रांती घेतली आहे. या अल्पविरामानंतर पुन्हा एकदा अभिनयाची नवी खेळी खेळण्यास आपण उत्सुक असल्याचं नांदलस्कर म्हणाले. माझा स्वभाव काहीसा बुजरा आणि भिडस्त असल्याने अभिनय कारकीर्दीत त्याचा थोडासा तोटाही झाल्याचे नांदलस्कर यांनी मोकळेपणाने कबूल केले.

-शेखर जोशी

(हा लेख लोकसत्ता-रविवार वृत्तान्त- १९ मार्च २०१७ च्या अंकात प्रसिद्ध झाला आहे)

बुधवार, १५ मार्च, २०१७

'साडेतीन टक्के' वाल्यांनीही महाराष्ट्र घडविला...

महाराष्ट्रातील तमाम राजकीय पक्ष आणि त्यांचे नेते विशेषत; कॉंग्रेस आणि राष्ट्रवादी कॉंग्रेसची मंडळी नेहमी फुले शाहू आंबेडकरांचा महाराष्ट्र असा उल्लेख जमेल तिथे करत असतात. तसेच ब्राह्मणांचा उल्लेखही जाणीवपूर्वक 'साडेतीन टक्केवाले' असा कुचेष्टेने केला जातो. जाहीर सभा, संमेलने आणि कार्यक्रमातून तसेच खासगीतही ब्राह्मणांना शिव्या दिल्या जातात. जणू काही आजचा पुरोगामी महाराष्ट्र 'त्या' तीन जणांमुळेच घडला आहे, असेच भासविले आणि ठसविले जाते.महाराष्ट्र घडण्यात त्या तिघांचे योगदान आहेच ते कोणीही नाकारत नाही. पण महाराष्ट्र घडविण्यात बाकीच्यांचेही विशेषत 'साडेतीन टक्केवाल्यां'चे म्हणजेच ब्राह्मणांचेही महत्वाचे योगदान आहे, हे मात्र ही मंडळी सोयीस्कर विसरतात किंवा त्याकडे जाणीवपूर्वक दुर्लक्ष करतात. सर्वच बाबतीत अग्रेसर असलेल्या आणि महाराष्ट्र घडविण्यात ज्या ब्राह्मण मंडळींंचेही मोठे योगदान आहे, त्यांची नावे कधीही जाहीरपणे घेतली जात नाहीत. महाराष्ट्राच्या अलिकडच्या काही वर्षातील इतिहासावर सहज नजर टाकली तरी साडेतीन टक्केवाल्यांनी केलेले सामाजिक कार्य, सामाजिक सुधारणा या ठळकपणे जाणवतील अशा आहेत. पण या तथाकथित बेगडी, पुरोगामी आणि केवळ ब्राह्मण द्वेष हाच ज्यांचा एककलमी कार्यक्रम आहे त्यांनी या इतिहासाकडे डोळेझाक केली आहे. महाराष्ट्रात या साडेतीन टक्केवाल्यांनी जे काही काम करून ठेवले आहे, त्याची सर खरेतर कोणालाच नाही. हे ब्राह्मणेतरांना कितीही कटू वाटले तरी सत्य आहे.

‘सामाजिकपरिषद’, ‘डेक्कन सभा’ अशा संस्थांची स्थापना करून जातिभेद, वंशभेद, अंधश्रद्धेला विरोध करण्याचे महत्काचे काम केले. स्त्री-शिक्षण आणि विधवा विवाह,बुद्धीनिष्ठा यांचाही सातत्याने पुरस्कार केला ते न्यायमूर्ती महादेव गोविंद रानडे हे या साडेतीन टक्क्यातीलच होते.‘सुधारक’ या नावाचे नियतकालिक काढून त्याद्वारे जातिभेद, बालविवाह, केशवपन, सतीची चाल, अस्पृष्यता या अनिष्ट रुढी व परंपरांना प्रखर विरोध करणारे गोपाळ गणेश आगरकर हे ही साडेतीन टक्केवालेच. विधवा विवाह आणि स्त्रीयांचे शिक्षण याविषयी समाजाचा विरोध पत्करून प्रसंगी अवहेलना सहन करुन ज्यांनी या क्षेत्रात खूप मोठे काम केले, स्त्री शिक्षणाचा पाया ज्यांनी घातला ते आणि आजच्या नाथीबाई दामोदार ठाकरसी महिला विद्यापीठाचे संस्थापक महर्षी धोंडो केशव कर्वे हे ही ब्राह्मणच होते. ज्या काळात संतती नियमन, त्यासाठी वापरायची साधने याविषयी बोलणेही अवघड होते, अशा काळात ज्यांनी संतती नियमन, लैंगिक शिक्षण याचा पुरस्कार केला, त्यासाठी समाजस्वास्थ्य हे मासिक चालविले ते महर्षी धोंडो केशव कर्वे यांचे पुत्र रघुनाथ धोंडो कर्वे हे ही ब्राह्मणच होते.

हिंदू धर्मातील अनिष्ट रुढी व परंपरा यावर घणाघात करणारे, अस्पश्यता निवारणाचे काम करणारे आणि दलित, अस्पश्य व इतर जाती-धर्मीयांसाठी रत्नागिरी येथे पतीतपावन मंदिराची स्थापना करणारे स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर, सामाजिक समरसता आणि विविध धर्माच्या ऐक्याचा पुरस्कार करणारे, पंढरपूर येथील विठ्ठलाच्या मंदिरात अस्पश्यांनाही प्रवेश मिळावा म्हणून आमरण उपोषण करणारे पांडुरंग सदाशिव साने हे ही ब्राह्मणच होते.कोळी व आगरी समाजातील अनिष्ट प्रथा, व्यसनाधिनता दूर करून त्यांच्यात आपल्याबद्दल विश्वास निर्माण करणारे स्वाध्याय परिवाराचे पांंडुरंगशास्त्री आठवले, १९३४ मध्ये आपल्या निर्भीड साप्ताहिस्कापश्च्याय माध्यमातून सामाजिक समरसतेचा पुरस्कार करणारे, स्पृश्य-अस्पृश्यता, केशवपन या अनिष्ट प्रथांच्या विरोधात जनजागृती करणारे आणि सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे दलित व सवर्ण यांच्यातील दरी मिटविण्यासाठी झुणका भाकर चळवळ व यातून समाजाच्या सर्व स्तरातील लोकांचे एकत्र भोजन सुरु करणारे समतानंद अनंत हरी गद्रे तसेच काही शतके मागे गेलो तर संत ज्ञानेश्वर, संत एकनाथ, समर्थ रामदास स्वामी हे ही या साडेतीन टक्क्यातीलच आहेत. या सगळ्यांचेच योगदान नाकारणार आहात का?

भारतीय असंतोषाचे जनक व स्वराज्य हा माझा जन्मसिद्ध अधिकार आहे, अशी गर्जना करणारे लोकमान्य टिळक हे तेल्या-तांबोळ्यांंचे पुढारी म्हणूनही ओळखले जात. लोकमान्य टिळकही साडेतीन टक्क्यातीलच होते.

अनेकदा ब्राह्मण मंडळींनी ब्राह्मणेतर लोकांवर अन्याय केला, असा डांगोराही पिटला जातो. काही अंशी ते सत्य असे मानले तर त्यांच्याच पुढच्या पिढ्यांनी ब्राह्मणेतरांना वर येण्यासाठी आणि प्रसंगी स्वजातीयांचा तीव्र विरोध पत्करुन मोलाची मदत केली हे ही सोयीस्कर विसरले जाते. ब्राह्मणांकडून त्यांच्या पूर्वजानी ब्राह्मणेतरांवर केलेल्या तथाकथीत अन्यायाचे ते एक प्रकारे परिमार्जनच आहे. याचे दाखलेही सर्वांना तोंडपाठ आहेत. अनेक ब्राह्मणेतरानी आपल्या कामात ब्राह्मणांनी वेळोवेळी केलेल्या या मदतीचा व सहकार्याचा उल्लेख लेखनातून केला आहे. पण आज इतिहास बदलण्याच्या हट्टामुळे किंवा ब्राह्मण द्वेषामुळे ते नाकारले जात आहे.

सामाजिक सुधारणा किंवा अन्य क्षेत्रात ब्राह्मण मंडळींनी दिलेल्या महत्वपूर्ण योगदानाची ही केवळ काही सहज आठवली अशी वानगीदाखल उदाहरणे. साडेतीन टक्क्यातील या सगळ्या मंडळींनी साहित्य,कला, नाट्य, गायन, राजकारणासह सामाजिक कार्य, समाजसुधारणा आणि समाजाच्या विविध क्षेत्रात आपल्या कर्तृत्वाचा ठसा उमटविला आहे. महाराष्ट्र घडविण्यात या सर्व मंडळींचे महत्वाचे योगदान आहे. केवळ ब्राह्मण द्वेषातून ही मंंडळी हे नाकारत असतील किंवा त्याकडे सोयीस्कर दुर्लक्ष करून केवळ त्या तिघांचाच डंका वाजवित असतील तर महाराष्ट्र आणि या साडेतीन टक्के असलेल्या मंडळींच्या कार्याचा, कर्तृत्वाचा तो घोर अपमान ठरेल. पण त्यामुळे या ब्राह्मण मंडळींचे महत्व व कर्तृत्व कमी होत नाही तर यातून या मंडळींचे योगदान नाकारणारे मात्र अधिक खुजे ठरतात.

-शेखर जोशी

मंगळवार, १४ मार्च, २०१७

मराठी भाषेसाठी सर्वकाही...

'डोक्यावर सोनेरी मुकुट आणि अंगावर फाटके कपडे अशा अवस्थेत मराठी भाषा मंत्रालयाच्या दाराशी उभी आहे' असे विधान जागतिक मराठी परिषदेच्या मुंबईत झालेल्या पहिल्या अधिवेशनाच्या उदघाटन प्रसंगी ज्येष्ठ नाटककार-कवी वि. वा. शिरवाडकर ऊर्फ कुसुमाग्रज यांनी केले होते.

आज २५/३० वर्षांनंतरही त्यात बदल झालेला नाही. इंग्रजीचे वाढते प्रस्थ, मराठीची होणारी गळचेपी, बंद पडत चाललेल्या मराठी शाळा, इंग्रजी माध्यमातून शिक्षण घेण्याकडे वाढलेला कल, हळूहळू कमी होत चाललेली मराठी वाचन संस्कृती आणि अन्य काही कारणांमुळे मराठी भाषेवरील आक्रमणे वाढत चालली आहेत. मराठी भाषा व संस्कृतीचे जतन आणि संवर्धन तसेच राज्य व्यवहारापासून ते वेगवेगळ्या स्तरावर मराठीचाच वापर करणे आणि मराठी भाषेला तिचे राजभाषेचे स्थान मिळवून देणे हे खरे तर राज्य शासनाचे काम. पण महाराष्ट्र राज्य शासनाच्या स्थापनेनंतर इतक्या वर्षानंतरही् ते पूर्णपणे साध्य झाले आहे आणि मराठीचा वापर होतो आहे असे दिसत नाही. कुसमाग्रज यांच्या जन्मदिनी किंवा १ मे या महाराष्ट्र राज्य स्थापना दिनी आयोजित कार्यक्रमातून मराठीचे गोडवे गायले जातात. मराठी भाषेसाठी अमुक करु, तमूक करु म्हणून घोषणा होतात पण प्रत्यक्षात मात्र चित्र वेगळेच पाहायला मिळते.

हे काम राज्य शासनाचे असले तरी ते कर्तव्य शासन जर योग्य प्रकारे पार पाडत नसेल तर मराठी भाषकांनी एकत्र येऊन जनमताचा रेटा लावणे आवश्यक ठरते. पण त्या पातळीवरही आनंदी-आनंद आहे. मराठी भाषा जतन आणि संवर्धनासाठी काही संस्था त्यांच्या पातळीवर काम करत आहेत. पण त्यांचे एकत्र येऊन सामुहिक प्रयत्न झाले आहेत, असेही दिसत नाही. राजभाषा मराठीला सर्व स्तरावर तिचे न्याय्य स्थान मिळवून देण्यासाठी या सर्व संस्था आणि मराठी भाषेवर प्रेम करणाऱया सर्वांनी एकत्र येण्याची आज गरज आहे.

राज्य शासनावर दबाव टाकून मराठी भाषेसंदर्भात ठोस निर्णय घेण्यासाठी वेगवेगळ्या पातळीवर प्रयत्न न करता सर्वांनी एकत्र आले पाहिजे. मराठी अस्मितेची वज्रमुठ व दबावगट तयार करणे सगळ्यात महत्वाचे आहे. त्यादृष्टीने मराठी भाषा संरक्षण विकास संस्थेचे संस्थापक अध्यक्ष आणि न्यायालयात मराठीचा वापर झालाच पाहिजे यासाठी लढा देणारे ज्येष्ठ विधिज्ञ अॅड. शांताराम दातार यांनी पुढाकार घेतला आहे. अखिल भारतीय मराठी साहित्य महामंडळाचे अध्यक्ष डॉ. श्रीपाद भालचंद्र जोशी यांच्याशी दातार यांनी चर्चा केली आणि साहित्य महामंडळानेही या कामात सक्रीय पुढाकार घ्यावा, अशी विनंती केली. साहित्य महामंडळाच्या अध्यक्षपदाची सूत्रे स्वीकारल्यानंतर महामंडळाचे काम फक्त साहित्य संमेलन भरविण्यापुरतेच मर्यादित नाही. तर मराठी भाषा, साहित्य व संस्कृती जतन आणि संवर्धनासाठीही महामंडळाने काम केले पाहिजे, अशी भूमिका डॉ. जोशी यांनी घेतली होती.

त्या दृष्टीने पहिले पाऊल म्हणून या संदर्भात येत्या १९ मार्च रोजी डोंबिवलीत एका बैठकीचे आयोजन करण्यात आले आहे. या बैठकीत मराठी भाषेला तिचे स्थान मिळवून देण्यासाठी काय करता येईल यावर चर्चा होणारच आहे. हा लढा संपूर्ण राज्य स्तरावर उभारला जावा आणि मराठी भाषकांची एकजूट व्हावी हा उद्देश या मागे आहे. भारतीय राज्य घटनेतील कलम ३४८-२ नुसार उच्च न्यायालयाचीही प्राधिकृत भाषा मराठीच झाली पाहिजे, त्यासाठी काय करता येईल हा विषयही बैठकीत आहे. २१ जुलै १९९८ च्या राज्य शासनाच्या अधिसूचनेनुसार तालुका आणि जिल्हा पातळीवरील न्यायालयाची भाषा मराठी झाली पण ती पूर्णपणे स्थिरावली नाही. मराठीला ज्ञानभाषा करण्याचे बोलले जाते, पण प्रत्यक्षात त्यासाठी राज्य शासन काय पावले उचलते, मराठीसाठी काम करणाऱया संस्था काय करतात, त्यांनी नेमके काय करायला पाहिजे, अशा सर्व विषयांवर या बैठकीत उहापोह होणार आहे.

मराठी भाषेवर प्रेम करणाऱया, मराठी भाषेविषयी आस्था असणाऱया आणि मराठी भाषेचे जतन व संवर्धन करण्यासाठी होणाऱया उपक्रमात सहभागी होण्याची इच्छा असलेल्यांनी या बैठकीस उपस्थित राहावे, असे आवाहन अॅड. दातार यांनी केले आहे. ही बैठक १९ मार्च रोजी संध्याकाळी पाच वाजता डोंबिवली साहित्य संमेलनाचे कार्यालय असलेल्या आगरी युथ फोरमच्या कार्यालयात (जगन्नाथ प्लाझा, पहिला मजला, मानपाडा रस्ता, गोदरेज शो रुमच्या जवळ,, डोबिवली-पूर्व) होणार आहे.

अॅड. शांताराम दातार यांचा संपर्क क्रमांक-

९८२०९२६६९५

-शेखर जोशी

सोमवार, १३ मार्च, २०१७

विधायक आणि आक्रमक शक्तीचा नरसिंह प्रकटू दे

कला वक्तृत्वाची-१८

कला वक्तृत्वाची

अविनाश धर्माधिकारी

विधायक आणि नागरी शक्तीचा नरसिंह प्रकटू दे

निवृत्त ज्येष्ठ सनदी अधिकारी अविनाश धर्माधिकारी हे आज, शुक्रवारी होणाऱ्या ‘लोकसत्ता वक्ता दशसहस्रेषु’ स्पर्धेच्या महाअंतिम फेरीस प्रमुख वक्ते व मार्गदर्शक म्हणून उपस्थित राहणार आहेत. धर्माधिकारी यांनी जून १९९६ ते डिसेंबर १९९७ कालावधीत ‘लोकसत्ता’मध्ये ‘नागरिक’या नावाचा स्तंभ चालविला होता. दर मंगळवारी हे सदर प्रसिद्ध होत होते. ‘लोकसत्ता वक्ता दशसहस्र्ोषु’ स्पर्धेच्या महाअंतिम फेरीच्या निमित्ताने त्या सदरातील समारोपाच्या लेखातील काहीभाग. या भागाबरोबरच ‘कला वक्तृत्वाची’ हे सदर येथे समाप्त होत आहे.

आज स्वातंत्र्याच्या पन्नास वर्षांनंतर एक राष्ट्र, एक संस्कृती म्हणून आपण एका अत्यंत अर्थपूर्ण आणि निर्णायक वळणावर आहोत. भ्रष्टाचार, गुन्हेगारी, व्यसनाधीनता, देशद्रोही आणि तत्त्वशून्य राजकारण, पर्यावरणाचा नाश, वाढती विषमता, निरक्षरता, बेरोजगारी, स्त्रियांवरचे वाढते अत्याचार, फुटीरतावाद हे घटक प्रबळ होत गेले तर एक राष्ट्र, एक संस्कृती म्हणून आपण नष्ट होऊ. पण याच पन्नास वर्षांत गाठता आलेली अन्नधान्याची स्वयंपूर्णता, शास्त्र-तंत्रज्ञानातील प्रगती, अणू-अवकाश-अंटाक्र्टिका-जैव तंत्रज्ञान-सुपर कंडक्टिव्हिटी-संगणक, इत्यादी घटक प्रबळ होत गेले तर भारताच्या इतिहासातलं एक नवीन, अभूतपूर्व सुवर्णयुग आपण निर्माण करू शकू. यातनं काय निवडायचं, हा ऐतिहासिक पर्याय आपल्यासमोर आहे. कुठले तरी ग्रह-तारे, कुठला तरी नॉस्टड्रॅमस

किंवा बहुउद्देशीय कंपन्या याविषयीचा निर्णय करणार नाहीत. तो इथल्या प्रत्येक नागरिकाच्या अंत:करणातून आणि कृतीतूनच आकाराला येणार आहे.नव्या सुवर्णयुगाच्या आशेचं हे स्वप्न मांडताना देश मध्यावधी निवडणुकांना सामोरा जातोय. सर्वच पक्ष, आघाडय़ांनी कंबरेचं सोडून डोक्याला बांधलंय आणि एकमेकांच्या नागडेपणाचा शंख करणं चाललंय. राजकारण पन्नास वर्षांतल्या सर्वात नीच पातळीला पोचलंय हे बरंच आहे. गटाराचे हे सर्व पूर वाहून, ओसरून गेले की स्वच्छ निर्मळ पाण्यासाठी वाटा तयार होतील. तोवर मात्र स्वच्छ, निर्मळ पाण्यानं आपलं स्वत्व जपून ठेवायला हवं. गटाराच्या संगतीत धीर सोडून, शॉर्ट टर्म फायद्यांसाठी स्वच्छ, निर्मळ, पारदर्शक पाण्यानं गटाराशी आघाडी केली, तडजोड केली, सीट अ‍ॅटजस्टमेंट केली, तर सत्तेच्या सिंहासनावर गटारच ओघळणार आहे. आपलं स्वत्व आपणच जपून ठेवायला हवं. त्यासाठी नागरिक म्हणून एकत्र यायला हवं. गेल्या पन्नास वर्षांत या सामान्य नागरिकांनीच पुन्हा पुन्हा आपली राजकीय प्रगल्भता सिद्ध करुन दाखवली आहे. ही प्रगल्भता ही आपली बहुधा शेवटची आणि सर्वात भरवशाची आशा आहे.

आपण नीट विचारपूर्वक दिलेलं एकेक मत आणि आनंदानं बजावलेलेलं एकेक कर्तव्य नव्या सुवर्णयुगाचं मंदिर घडवेल. ‘नागरिक’ हा त्या मंदिराचा एक स्तंभ. वेगवेगळ्या स्वरूपातल्या नागरिकांच्या समित्या, इथल्या राजकारण, अर्थकारण, समाजकारण सर्व मिळून तयार होणाऱ्या देशकारणाला दिशा देऊ शकतील. कारण जगातली सर्व तत्त्वज्ञानं, सर्व धर्म, सर्व विचारधारा, सर्व पोथ्या या सर्वाचा मानवी जीवनाच्या रोजच्या जगण्याच्या पातळीवर एका ओळीचा सारांश काढायचा, तर तो अगद सोपा आहे. तो म्हणजे स्वत:चं कर्तव्य आनंदानं करत जगणं. मला समजणाऱ्या भारतीय/वैश्विक संस्कृतीचा आत्मा हाच आहे. आणि आज तरी दुर्दैवानं संपूर्ण भारतवर्षांत हा आत्मा हरवलेला आहे. आपण कर्तव्य चुकवणारा समाज बनलोय. आणि चुकवत चुकवत कधी कर्तव्य बजावलंच तर ते खत्रूडपणे, रडत-भेकत, आदळआपट करत, घिसाडघाईनं, अकार्यक्षमतेनं, शोषणाचे साक्षीदार बनत आपण कर्तव्य बजावण्याची ‘पाटी’ टाकतो. शंभर कोटींच्या या मानवतेला उत्थानासाठी हवी जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत कर्तव्य बजावणाऱ्या नागरिकांची सेना. संघटित सेना. आम्हाला शिवाजी जन्माला यायला हवा असतो, पण तो शेजाऱ्याच्या घरात. माझ्या घरात आपला पोटार्थी तडजोडवीरच जन्माला यावा. हे झुगारून देऊन आपणच अफजलखानाचा कोथळा काढणारा व आपल्यातच लपलेला शिवाजी बाहेर काढायला हवा. वाघनख्यांसकट. आता आपला उद्धार दुसरा कोणी तरी करणार नाहीये, आपला उद्धार आपणच करायचाय, या भूमिकेवर जेवढे जास्त नागरिक येतील, तेवढा हा देश, हे विश्व जगायला अधिक सुंदर जागा बनेल.

नाही तर सामान्य नागरिकाला लाथा बसतातच आहेत. आपला नुसता जगत राहण्याचा संघर्ष रोज जास्त जास्तच अवघड बनतोय. तो संघर्ष लढत, धडपडत, चाचपडत आपण जगतो. वर लाथा खात राहतो. लाथा देणारा बदलतो. त्याची विचारधारा, रंग, त्याची परिभाषा बदलते, पण नागरिकाला लाथा चालूच राहतात. याला खरा उपाय एकच. लाथा खाणारा हा स्तंभ कडाडू दे. त्यातून विधायक आणि आक्रमक नागरिक शक्तीचा नरसिंह प्रकटू दे. मानवी सन्मान आणि आत्मविश्वास असलेला, आपलं कर्तव्य आनंदानं करणारा नागरिक म्हणजे हा नरसिंह. विसाव्या शतकाच्या संध्यासमयी, एकविसाव्या शतकाच्या उंबरठय़ावर राक्षसही नाही आणि देवही नाही अशा माणसांच्या संघटित नख्यांनी दुष्ट, भ्रष्ट, लुटारू, चारित्र्यशून्य, अन्याय, अनीतिसंपन्न हिरण्यकश्यपूंची पोटं

फाडून काढू दे. हा स्तंभ कडाडू दे.

आता सामान्य नागरिकानं

नख्या रोवाव्यात जमिनीत खोल

अन् मान ठेवावी ताठ

क्रूरच असतील कर्मभोग, तर

बळकट व्हावेत हात

तर आता, कामाला सुरुवात करू या.

संकलन – शेखर जोशी

(पूर्वप्रसिद्धी- लोकसत्ता/मुख्य अंक/१७ फेब्रुवारी २०१७)

कवितेचे कवितापण हरवणार नाही याची काळजी कवींनी घ्यावी

कला वक्तृत्वाची-१७

शांता शेळके

कवितेचे कवितापण हरवणार नाही याची काळजी कवींनी घ्यावी

साहित्य सभा, बडोदे या संस्थेचे वार्षिक संमेलन ज्येष्ठ कवयित्री शांता शेळके यांच्या अध्यक्षतेखाली काही वर्षांपूर्वी आयोजित करण्यात आले होते. त्या वेळी त्यांनी केलेल्या ‘आजची मराठी कविता- स्वरूप व समस्या’ या भाषणातील काही भाग...

कविता हा माझा सर्वाधिक आवडीचा, कुतूहलाचा व चिंतनाचा विषय आहे. गेली अनेक वर्षे मी कविता फार प्रेमाने आणि पूर्वग्रहरहित वृत्तीने वाचत आले आहे. माझ्यासारख्या काव्यप्रेमी व्यक्तीला आजची मराठी कविता वाचताना काही गोष्टी तीव्रतेने जाणवतात. काही उणिवा तिच्यात दिसून येतात. काही अपप्रवृत्ती तिच्यामध्ये वाढीला लागत आहेत असे वाटते. पूर्वीच्या काळी कविता लिहिताना वृत्त, जाती, छंद अशा अनेक रचनाप्रकारांवर किमान काही प्रभुत्व असावे लागे. आज मुक्तछंदात कविता लिहिली जात असल्यामुळे कवींना तेवढेही ज्ञान असण्याची गरज भासेनाशी झाली आहे. कविता नेमके कोणत्या रचनेला म्हणावे यासंबंधी अनेकांच्या मनात फार संदिग्ध व धूसर कल्पना असतात. त्यामुळे आज कालबाह्य़ ठरलेल्या वृत्तात व छंदात लिहिली जाणारी सांकेतिक कविता, मंगलाष्टके, बारशाची कविता, स्वागतगीते, मान्यवर मंत्र्यांच्या प्रशस्तीखातर लिहिली जाणारी पद्यात्मक रचना या साऱ्या ‘कविता’च असतात. यामुळे कवींची संख्या नको तितकी वाढत आहे.

जिला ‘कविता’ हे नाव प्रामाणिकपणे देता येईल अशी फार मोजकी रचना आपल्यासमोर येते. पण तीही पूर्णत: निर्दोष वा समाधानकारक नसते. अशा कवितेचा विचार कताना प्रथम नजरेसमोर येते ती दलित कविता. ही कविता प्रथम लिहिली गेली ती प्रामुख्याने पांढरपेशा प्रस्थापित कवितेच्या विरोधात. हिंदू धर्मातील चातुर्वण्र्यव्यवस्था, जातीपातींची उतरंड, विषमता समाजाने निर्माण केली आहे तिच्याशी असलेला कट्टर विरोध व्यक्त करावा, तिच्यावर हल्ले चढवावेत ही दलित कवितेची मूळ भूमिका होती. ‘विद्रोह’ हा तिचा परवलीचा शब्द होता. डॉ. आंबेडकर यांनी दलित समाजाची अस्मिता जागृत केली. दलित साहित्याचा प्रथम जो उत्तम अविष्कार झाला तो मुख्यत्वे आत्मचरित्र आणि कविता या साहित्यातून. दलित कवितेने एक अगदी वेगळे अनुभवविश्व प्रथमच मराठी कवितेत आणले. दलित कवितेने एकूणच मराठी कवितेच्या कक्षा विस्तारल्या, इतकेच नव्हे तर तिने या कवितेला एक वेगळे परिमाणही दिले, परंतु आता दलित कवितेतली वाफ गेली आहे, असे वाटू लागते. मराठी कवितेतील सांकेतिकतेच्या विरोधात उभ्या असलेल्या दलित कवितेने आपलेही काही संकेत निर्माण केले आहेत की काय अशी शंका येऊ लागते. केवळ विध्वंसक, आरडाओरड करणारी, अपशब्द वापरणारी कविता फार काळ टिकून राहणे शक्य नव्हते. दलितांना, पीडितांना अंतर्मुख करून त्यांना विद्रोहाला प्रवृत्त करण्याची तिची शक्तीही आता लुप्त होत आहे. जी गोष्ट दलित कवितेची तीच बाब ग्रामीण कवितेची. मराठीत प्रथम ग्रामीण किंवा तेव्हाचा शब्द वापरायचा झाला तर जानपद कविता लिहिली गेली ती रविकिरण मंडळांच्या कवींकडून. पण हे कवी पांढरपेशे होते आणि त्यांनी लिहिलेल्या या कवितांमध्ये अस्सल जीवनदर्शकापेक्षा भावुक स्वप्नरंजनाचा भाग अधिक होता. बहिणाबाई चौधरी यांनी शिक्षण, संस्कार, व्यासंग यातले काहीही लाभलेले नसता जन्मजात प्रतिभेच्या बळावर उत्तम ग्रामीण कविता त्या काळात लिहिली. इथे वास्तव चित्रणाला जीवनचिंतनाचीही जोड मिळाल्यामुळे या कवितांचा दर्जा खूपच उंचावला आहे. आज ‘मंचीय कविता’ नावाचा एक नवा प्रकार मराठीत आला आहे. काही कवी रंगमंचावरून आपल्या कविता सादर करतात व त्यासाठी व्यासपीठावर सजावट, वाद्यमेळ, गेयता, जमल्यास नृत्य व नाटय़ या साऱ्याची जोड त्यांना देतात. कुठल्या कवीने आपली कविता कशा प्रकारे रसिकांपर्यंत पोहोचवावी हा ज्याच्या त्याच्या पसंतीचा प्रश्न असला तरी कवितेभोवती इतकी सारी सजावट करताना कवितेचे कवितापणच त्यात हरवून जात नाही ना, याची काळजी कवीने घेतली पाहिजे असे मला वाटते.

आजच्या कवींमध्ये मला आणखी एक प्रवृत्ती दिसून येते व ती भयावह आहे असे मला वाटते. हे कवी इंग्रजी कविता वाचतात, इतर प्रांतभाषांतल्या कविता वाचतात, पण मराठी कवितेची पूर्वपंरपरा ते जाणून घेत नाहीत. ही परंपरा म्हणताना मला एकीकडे संतपंडितांचे प्राचीन काव्य अभिप्रेत आहे तर दुसरीकडे ओव्या, स्त्री-गीते, लोकगीते, ग्रामीण गीते वगैरे मौखिक काव्य प्रकारांशी परिचय या दोन्ही गोष्टी कवींना आवश्यक आहेत, ते त्यांना उमगत नाही.जी गोष्ट जुन्या काव्यपरंपरेची तीच गोष्ट भजन, कीर्तन, भारूड, कूटकाव्ये, विराण्या यांची. या पारंपरिक काव्यरूपांना आधुनिक वळण देऊन त्यातून नव्या कवींना आपली कविता अधिक सुंदर, समृद्ध करता येईल.

संकलन – शेखर जोशी

(ज्ञानदा पब्लिकेशन्स प्रायव्हेट लिमिटेड यांनी प्रकाशित केलेल्या शांता शेळके यांच्या ‘पत्रं पुष्पं’ या पुस्तकावरून साभार)

(पूर्वप्रसिद्धी- लोकसत्ता/मुख्य अंक/१६ फेब्रुवारी २०१७)